نیازسنجی اعضاء سالمند صندوق قرض الحسنه شاهد

مقدمه

یک " نیاز" عبارت از یک حالت عدم تعادل و یا نقصان درونی که زمینه را برای تقویت یا فشار بر یک واکنش رفتاری هموار می­ساخت؛ علّت این نقصان می­توانست فیزیولوژیکی باشد؛ مانند گرسنگی و یا می­توانست جنبة روانشناختی داشته باشد؛ مانند نیاز به قدرت و یا می­توانست جنبة جامعه­شناختی داشته باشد؛ مانند نیاز به کنش متقابل اجتماعی و... . به هر حال، وجود یک نیاز، فرد را به انجام عملی بر می­انگیزد تا بتواند حالت تعادل را دوباره بازگرداند و فرد احساس رضایت نماید. به طور کلی اغلب تعاریف ارائه شده از مفهوم نیاز را می توان در یکی از طبقات زیر قرار داد:

1- گاه نیاز به عنوان خواسته مطرح می‌شود که در این دیدگاه آنچه را که افراد و گروه‌ها آن را طلب کنند؛ نیاز گفته می‌شود. از این منظر، بررسی نظرات افراد و گروه‌ها را درباره خواسته‌های آنان نیازسنجی گویند.

2- گاه نیاز به عنوان یک مشکل یا مسأله تعریف می‌شود. از این نقطه نظر، نیازسنجی یا نیازشناسی عبارت خواهد بود از فرایند بررسی مسائل و مشکلات موجود در عملکرد فردی، گروهی و سازمانی.

3- برخی دیگر نیاز را به عنوان فاصله و شکاف بین وضع موجود و و وضع مطلوب یعنی آنچه که باید وجود داشته باشد؛ تلقی می‌کنند. وضع موجود، همان عملکردها و رویدادهایی است که با آن سر و کار داریم و وضع ایده آل، همان مطلوبیتی است که تلاش می‌کنیم تا به آن شرایط دست یابیم که در حقیقت هنجارها، انتظارات، ترجیح‌ها و ایده آل هاست. به عبارت دیگر نیاز، همان هدفی است که در پی دستیابی به آن هستیم و نیازسنجی از این دیدگاه به معنی این است که تعیین کنیم و تشخیص دهیم کجا هستیم و کجا باید باشیم و چگونه این شکاف و فاصله را به یکدیگر نزدیک کنیم. از این منظر تعیین نیاز کوششی برای فائق آمدن بر مشکلات و موانع که موجب افزایش تواناییهای مطلوب می گردد( فتحی واجارگاه، 1381).

از سوی دیگر، الگوهای گوناگونی برای نیازسنجی وجود دارد که می توان آنها را در یکی از طبقات زیر جای داد:

1- نیازسنجی هدف محور : در این دسته از نیاز سنجی، شناسایی وضع موجود، تعیین آرمانها و مقایسه این دو، اساس کار سنجش نیازها را تشکیل می دهند. مثل نیازسنجی آموزشی کارکنان.  

2- نیازسنجی توافق محور( ایجاد توافق): در این دسته از نیاز سنجی، شناسایی خواسته، ترجیحات و ایجاد توافق بین نظرات و عقاید افراد مختلف در ارتباط با مسئله یا نیازی خاص می باشد. مثل نیازسنجی رفاهی کارکنان(نیازسنجی حاضر نیز از این نوع می باشد).

3- نیازسنجی مسئله محور: در این دسته از نیاز سنجی، مشخص کردن نقاط ضعف و یا مسائل و مشکلات سازمان و یا کاستی های موجود در عملکرد افراد مطمح نظر می باشند؛ تا براساس شناسایی این مسائل و معضلات، پیشنهاد اقدامات اصلاحی، راندمان و بازده کلی سازمان و افراد را افزایش دهند. مثل نیازسنجی مرتبط با مشکلات عملکرد سازمان و یا کارکنان.

4- نیازسنجی ترکیبی: در این دسته از نیازسنجی، ترکیبی از نیازها و به تبع آن، ترکیبی از تکنیک ها و ابزارها به کار گرفته می شود.  مثل نیازسنجی مرتبط با مشکلات عملکرد سازمان های ذیربط در برخورد با مسأله ای اجتماعی خاص.

از سوی دیگر پديده سالمندي نتيجه سير طبيعي زمان است كه منجر به تغييرات فيزيولوژيكي، رواني و اجتماعي و غيرقابل برگشت مي‌شود و در طول زندگي هر فردي رخ مي‌دهد(آخوند زاده،1390: 1). طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی سالمندی عبور از سن60 سالگی به بعد موسوم به سالمندی می باشد. متخصصین سالمندی، سالمندان را به سه دسته تقسيم مي كنند: سالمندان جوان که شامل افراد 65تا 74سال؛ سالمندان پير که شامل افراد 75 تا 84 سال و پيرترين سالمندان که شامل افراد بالاي 85 سال می شود(رجائی و همکاران،1392: 22).

در زمان هاي گذشته تعداد کمی از افراد هر جمعیت به سنین کهولت و پیري می رسیدند؛ اما در جهان کنونی پیشرفت هاي تکنولوژي و بهداشتی باعث شده که افراد سال هاي بیشتري عمر کنند و مرگ آنها در سنین بالاتري اتفاق افتد؛ این مسئله منجر شد که افراد بیشتري به سنین پیري برسند. شاهد واضحی بر این مدعا، رقم امید به زندگی در بدو تولد^[1] است که در سال1950 در جهان 50 سال بوده و هم اکنون نزدیک به70 سال رسیده است. از آنجا که تقریباً تمامی کشورها ي دنیا دوره هایی را با باروري و زاد و ولد بالا پشت سر گذاشته و یا در حال گذار از آن هستند؛ طبیعتاً تعداد افراد زیادتري نسبت به گذشته همزمان و در یک مقطع به مرحله پیري می رسند. نتیجه اینکه تعداد افراد سالخوردة جوامع رو به ازدیاد است و لذا جمعیت ها به پیري می گرایند(توحیدی،1390: 14). این در حالی است که جمعیت ایران هم به لحاظ افزایش امید به زندگی در بدو تولد و نیز مسائل بهداشتی و درمانی، افزایش جمعیت سالمندی را در آینده نزدیک تجربه خواهد نمود. لذا پیر شدن جمعیت می تواند چالش های عمیقی به وجود آورد که مقابله با  آن نیازمند تصمیم گیری و برنامه ریزی مناسب است.

در این میان اعضاء صندوق قرض الحسنه شاهد نیز  از این امر مستثنی نبوده و لذا نزدیک به 3/1 از جمعیت آنان بالای 65 سال می باشند. جدول1، فراوانی و توزیع فراوانی نسبی اعضاء ایثارگری صندوق قرض الحسنه شاهد را در گروه های مختلف سنی نشان می دهد:

جدول1؛ فراوانی و توزیع فراوانی نسبی اعضاء ایثارگری صندوق قرض الحسنه شاهد در گروه های مختلف سنی

همانگونه که جدول1 نیز بیانگر آن است30 درصد از اعضای صندوق قرض الحسنه شاهد در سن 65 سال و بالاتر قرار دارند که اکثریت متعلق به والدین و همسران شهدا و نیز جانبازان 25 تا 49 درصد می باشند.

بنابراین با توجه به روند رو به سالمندی جمعیت کشور به طور عام و نیز اعضاء صندوق قرض الحسنه شاهد به طور خاص می بایستی تدابیر و تمهیدات لازم را برای مقابله با مسائل و مشکلات جسمانی، روانشناختی، اجتماعی این دوران داشت و نسبت به رفع آن اهتمام جدی داشت تا سالمندان در این دوران آرامش و آسایش بیشتری را نسبت به سنوات قبل تجربه نمایند. این امر خود مستلزم شناسایی و احصاء نیازهای مختلف اعصاء سالمند شاهد می باشد. از این منظر هدف کلی پژوهش حاضر  شناسایی و احصاء نیازهای مختلف  اعضاء سالمند صندوق قرض الحسنه شاهد بوده است.

روش تحقیق

پژوهش حاضر از حیث راهبرد پژوهش، کیفی و از نوع تحلیل مضمون بواسطه انجام مصاحبه نیمه استاندارد( نیمه ساخت یافته) قلمداد می گردد. داده های پژوهش با استفاده از روش نمونه گیری نظری از روی 30 عضو سالمند ( جوان، میانه و پیر) صندوق از سطح کشور اعّم از مردان و زنان گردآوری و به اشباع نظری رسیده و با استفاده از تحلیل مضمون در راه دست یابی به مضامین فراگیر  (مضامین کلی) مورد تحلیل قرار گرفته است.

به منظور اعتبارسنجی یافته های کیفی پژوهش حاضر از ارزیابی اعتبار به شیوه ارتباطی و جهت پایایی سنجی از قابلیت تکرارپذیری( بواسطه انجام ضریب پایایی و رفع ناهماهنگی های بوجود آمده در فرایند کدگذاری)  و نیز قابلیت انتقال یا تعمیم پذیری(بواسطه انجام نمونه گیری نظری به صورت جامع و مانع از میان لایه های مختلف اعضاء صندوق) استفاده شده است.

یافته های تحقیق

الف- نیازهای فرهنگی

• برگزاری اردوهای سیاحتی و زیارتی

• برگزاری اردوهای یکروزه با وسایل نقلیه مناسب

• برگزاری کارگاه های آموزشی مربوط به امور و مسائل سالمندی
• برگزاری همایش های علمی مربوط به سالمندی

•  آموزش در رابطه با سبک زندگی سالم دوران سالمندان

• برگزاری کلاسهای ورزشی
• برگزاری مناسبت های ویژه سالمندان
• نگاه مثبت به سالمندان در رسانه های جمعی
• حضور در مساجد در مناسبت های مذهبی
• رفتن به سینما و  تئاتر

• دعوت از سالمندان در همایش های اجتماعی و فرهنگی
• برگزاری جلسات قرآنی
• فعالیت در برنامه های قصه گویی
• برگزاری دوره های  خاطره نویسی و مشارکت سالمندان

•  گردش و طبیعت گردی
• برگزاری یادواره های شهدا
  • • اختصاص مکانهای ورزشی برای سالمندان

ب- نیازهای روانشناختی

• حضور در اجتماع  و تعامل بیشتر با مردم
• احساس امنیت روانی
• توجه و احترام به سالمندان
• جلوگیری از احساس بطالت و بیهودگی
• جلوگیری از ایجاد احساس تنهایی در میان سالمندان

• مراجعه روانشناس به منازل سالمندان
• توجه به سلامت روان سالمندان

ج- نیازهای جسمانی - بهداشتی

• تهیه کالای پزشکی مورد نیاز  همچون: نیاز ویلچر، واکر و عصا، فشار سنج، تخت و پوشک
• توجه به وضعیت تردد و مناسب سازی محیط شهری برای سالمندان

• توجه به تغذیه ای مناسب و جلوگیری از ایجاد سوتغذیه در سالمندان
• ایجاد مراکز درمانی تخصصی جهت سالمندان

• چکاب درمانی ماهیانه جهت تشخیص بموقع و درمان اختلالات سالمندی

• اعزام پرستار جهت مراقبتن از سالمندان

• ارائه خدمات پزشکی مطلوب در منزل برای سالمندان ناتوان
• نیاز به ایمن سازی منازل سالمندان به جهت جلوگیری از زمین خوردن آنها
• سهولت دسترسی به مراکز درمانی

• تامین اقلام دارویی خاصه داروهای خاص مورد نیاز سالمندان

• فراهم آوردن محیط کاری متناسب با وضعیت جسمی سالمندان
• ارائه خدمات ارزان دندانپزشکی بواسطه انعقاد تفاهم نامه با مراکز درمانی مرتبط  

د- نیازهای اجتماعی

• سرکشی و دیدار از سالمندان

• توجه به مسائل بیمه ای خاصه بیمه تکمیلی  

• بهره گیری از مزایای بازنشستگی برای سالمندان از کار افتاده
• پایش سلامت سالمندان

• تصویب قوانین و تامین منابع حمایت از سالمندان  

• کمک بیشتر جهت استخدام در دستگاه های اجرایی اعضای خانواده شهدا

ه- نیازهای اقتصادی

• حمایت مالی نسبت به هزینه های بهداشت و درمان

• تهیه لوازم ضروری زندگی

• اختصاص اعتبار جهت خرید تجهیزات مناسب برای نگهداری سالمندان در خانه
• تلاش در جهت ارتقای سطح  معیشت و مسکن سالمندان

• معرفی به موسسات و بانکها برای اخذ وام با درصد پایین
• کمک مالی در ایام مناسبتی و اعیاد
• لحاظ نمودن تخفیفات ویژه در مراکز فروشگاهی
• ارائه کالا و خدمات با اقساط بلندمدت

• تامین نیازهای اولیه سالمندان از جمله پوشاک و کفش

• ایجاد درآمد های مالی بواسطه واگذاری سهام بنگاههای اقتصادی 
• کمک به افزایش سقف حقوق سالمندان و بازنشستگان
• کمک های مالی بلاعوض بخاطر پایین بودن حقوق بازنشستگی
• کمک مالی نسبت به استفاده از امکانات وسایل نقلیه عمومی
• برقراری حق پرستاری جهت والدین شهدا

• اختصاص اعتبار برای مناسب سازی معابر عمومی برای سالمندان

نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات

به طور کلی سالمندي جدای از دانش و تجارب بالای زندگی، مرحله‌اي از زندگي انسان است که به طور طبيعي با کاهش توانايي‌هاي جسماني و رواني همراه است. نزول اين توانايي‌ها وقتي با شيوه زندگي کم‌تحرک، غيرفعال و ماشيني عصر حاضر همراه مي‌شود، مشکلات سالمندي را افزايش داده و از نظر اقتصادي، اجتماعي و رواني هزينه‌هاي سنگيني را به جامعه تحميل مي‌کند. سالمندی دوران حساسی از زندگی بشر است، که طی آن سالمندان در معرض تهدیدات بالقوه ای نظیر افزایش ابتلا به بیماریهای مزمن، تنهایی و انزوا، عدم برخورداری از حمایت اجتماعی بوده و به دلیل ناتوانی های جسمی و ذهنی در موارد زیادی نیز استقلال فردیشان مورد تهدید قرار می گیرد.

پژوهش حاضر  با هدف شناسایی و احصاء نیازهای مختلف  اعضاء سالمند صندوق قرض الحسنه شاهد آغاز شده بود. لذا پس از انجام فرایند مصاحبه نیمه استاندارد( نیمه ساختاریافته)  با سه عضو سالمند در گروه های سنی جوان(65 تا 74)، میانه(75 تا 84 ) و پیر(85 ساله و بالاتر ) نیازهای اعضاء سالمند صندوق قرض الحسنه شاهد  به ترتیب شامل نیازهای فرهنگی، روانشناختی، جسمانی- بهداشتی،  اجتماعی و اقتصادی بوده است.  در خاتمه پیشنهاداتی را با توجه به نیازهای شناسایی شده در سطوح مختلف به شرح ذیل ارائه می شود:

1- پرداخت وام پرستاری به اعضاء سالمند شاهد عضو صندوق قرض الحسنه شاهد.

2- تأسیس بانک عمر ایثارگری جهت حمایت و نگهداری از سالمندان شاهد و ایثارگر.

3- تأسیس مراکز فرهنگی- ورزشی سالمندان برای پر کردن اوقات فراغت سالمندان. 

4- ارائه تسهیلات غیر نقدی(کالا و خدمات پزشکی، پزشک خانواده سالمند، مشاور خانواده سالمند، بیمه تکمیلی، تورهای درمانی، سیاحتی، زیارتی، لوازم ضروری منزل، شارژ سالیانه کارت خرید و...).  

5- توانمندسازی روانشناختی اعضاء سالمند بواسطه برگزاری دوره ها و یا کارگاههای آموزشی( نظیر: سالم زیستی سبک زندگی دوران سالمندی، آشنایی با بایسته ها و دانسته های دوران سالمندی برای خانواده ها، آموزش چگونگی مراقبت از خود در دوران سالمندی و... .). علاوه بر آن می توان به تولید محتوای آموزشی در قالب پادکست و وادکست اقدام نمود و در اختیار سالمندان قرار داد. 

6-پرداخت هدیه مالی در مناسبت ها و اعیاد در قالب تحقق بخشی مسئولیت اجتماعی صندوق قرض الحسنه شاهد به اعضاء با بضاعت مالی پایین تر نسبت به سایر اعضاء. 

7- عملیاتی نمودن طرح سپاس سالمندی در صندوق و نیز بنیاد شهید و امور ایثارگران.

8- تجلیل از سالمندان ایثارگر خاصه سالمندان ایثارگر عضو صندوق در 10 مهرماه هر سال ( روز جهانی سالمندان).

9- تدوین و نگارش کتابی تحت عنوان «زندگی و 1000 نکته پندآموز» با مشارکت سالمندان ایثارگر در راستای تسهیم دانش و تجارب زندگی آنان به جوانان.

10- تهیه و در اختیار قرار دادن کارت خرید سالمندی با قابلیت شارژ ماهیانه به منظور استفاده در مراکز خرید و فروشگاهها از سوی سالمندان با بضاعت مالی کمتر نسبت به سایرین. 

11- کمک به ایجاد و تأسیس سازمان های مردم نهاد در حوزه سالمندی تحت عنوان « همیاران سالمند» و نیز نشر « روزنامه و مجلات سالمندی» در کشور. 

12- کمک به کیفی سازی زیرساخت های شهری و سازمانی و منازل متناسب با شرایط دوران سالمندی. 

فهرست منابع

- آخوند زاده و همکاران(1390)، تأثير خاطره پردازي گروهي بر وضعيت شناختي سالمندان، مجله سلامت و مرا قبت، سال 13، شماره4.

- استراوس، انسلم. کربین، جولیت.(1990)؛ مبانی پژوهش کیفی( فنون و مراحل تولید نظریه زمینه ای)، مترجم: ابراهیم افشار(1397)،  تهران، نشر نی، چاپ هفتم.

- اسماعیلی، بابک (1380)، نیازسنجی، نشریه‏ تدبیر، شماره‏ 117 .

-رجائی، فرحناز. فتحی، حمیدرضا. زرکش، عالیه (1392)، اختلالات سالمندان(دمانس- افسردگی- اختلال خواب، مجموعه مقالات سلامت روان و سالمندان، تهران، معاونت بهداشت و سلامت روان وزارت بهداشت.

- توحیدی، مریم(1390)؛ بررسی وضعیت سالمندي در شهر تهران،اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران، انتشارات جامعه شناسان.

- فتحي واجارگاه ، كوروش(1381)، نيازسنجي آموزشي ، انتشارات آئيش، تهران.

- فلیک، اووه (2006) ؛ درآمدي بر تحقیق کیفی، مترجم: هادي جلیلی (1388) ، تهران، نشر نی، چاپ دوم.

- میرزایی، محمد و شمس قهفرخی(1386)؛ جمعيت شناسي سالمندان در ايران بر اساس سرشماريهاي 85-1335، تهران، سالمند(مجله سالمندى ايران)، سال 2، شماره 5.